ՍԵԴԱ ՊՈՒՄՊՅԱՆՍԿԱՅԱ
Ռուսական վավերագրական կինոյի պատմության մեջ հայազգի Սեդա Պումպյանսկայան զբաղեցնում է համեստ մի տեղ, թեեւ իր ստեղծագործական կենսագրությունն ընդգրկում է հիսունից ավելի կինոֆիլմ։ Սեդա (Սեմիրամիդա) Պումպյանսկայան ծնվել է 1916-ի նոյեմբերի 30-ին, Բաքվում, Նիկոլայ Բադիշտովի (Բադիշտյանց) եւ Եկատերինա Մելիք-Շահնազարյանի ընտանիքում։ Երկու տարեկան է եղել, երբ Բաքվի հայկական ջարդերից խուսափելով՝ ընտանիքը մեկնել է Գրոզնի, որտեղ ապրել է մինչեւ 1932թ.։ Ծնողների հետ վերադառնալով Բաքու՝ 1933-ից աշխատել է տեղի կինոստուդիայում որպես մոնտաժողի օգնական։ Այստեղ էլ Սեդան ծանոթացել է ապագա ամուսնու՝ օպերատոր Բորիս Պումպյանսկիի (1906–1944) հետ։ Պումպյանսկի ամուսիներն այնուհետեւ աշխատել են Թբիլիսիի եւ Ալմա-Աթայի կինոստուդիաներում։
1940-ին ծնվել է նրանց միակ որդի Ալեքսանդրը (հետագայում՝ լրագրող-միջազգայնագետ)։ 1941թ. Ալմա-Աթա է էվակուացվել Ձիգա Վերտովը կնոջ հետ, եւ Պումպյանսկի ամուսինները եղել են նրանց ամենամտերիմ բարեկամը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ուկրաինայում՝ Ուժգորոդ քաղաքի մոտ, նկարահանումներ կատարելիս զոհվել է Բորիս Պումպյանսկին։ Պատերազմից հետո Սեդան որդու հետ տեղափոխվել է Մոսկվա, 1945-ից աշխատել Վավերագրական ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիայում՝ որպես մոնտաժողի օգնական, մոնտաժող եւ բեմադրիչ։
Նրա կինոգործերից են «Միշտ միասին» (1964), «Փորձության տարիներին» (1966), «Իրավահավասարների միությունը» (1969), «Մտածողը եւ հեղափոխականը» (1971), «Սխրանքի տոհմածառը» (1978, համահեղինակ), «Ամենից թանկը» (1981, համահեղինակ) եւ այլն։ 1980-ին Սեդա Պումպյանսկայան արժանացել է Լենինյան մրցանակի՝ Ռոման Կարմենի եւ Բերթ Լանքասթերի «Մեծ հայրենականը» 20 մասանոց խորհրդա-ամերիկյան կինոէպոպեայի 6-րդ՝ «Ստալինգրադի ճակատամարտը» եւ 7-րդ՝ «Ստալինգրադը դիմակայեց» ֆիլմերի համար։ Այս վավերագրական բլոքբասթերը հաջողությամբ ցուցադրվել է բազմաթիվ երկրներում. Սեդա Պումպյանսկայան առավել հայտնի է իր այս աշխատանքներով։
Ի դեպ, այս ֆիլմի 18-րդ՝ «Ճակատամարտ Բեռլինի համար» սերիայի
տեքստի հեղինակը որդին էր՝ Ալեքսանդր Պումպյանսկին։ 1992 թ. նա նկարահանեց իր վերջին ֆիլմը «Կինը պողպատից եւ արցունքներից», որը նվիրված էր Արշա Օվանեսովային։ Այդ ֆիլմը դարձավ հարգանքի տուրք եւ հրաժեշտ իր հայրենակցին եւ ավագ ընկերոջը, Ճանապարհորդություն դեպի իր անցյալ, մանկության հուշեր։
Հայազգի վավերագրուհին մահացավ 2014թ. սեպտեմբերի 22-ին՝ իր 98-ամյակից երկու ամիս առաջ։ Թաղված է Մոսկվայի հայկական գերեզմանատանը՝ 70 տարի առաջ կյանքից հեռացած ամուսնու շիրիմի կողքին։ Ի դեպ, ռեժիսորի միակ թոռնուհին՝ լրագրող, «Սկոլկովո» հիմնադրամի նախագահ, որը ժամանակին կարեւոր ղեկավար պաշտոն է զբաղեցրել Եվրոպայի խորհրդում, նույնպես կրում է Սեդա Պումպյանսկայա անուն-ազգանունը։ 2015-ին Մոսկվայում հրատարակել է տատիկի «Սեդա. երջանիկ կյանք. Սեդա Պումպյանսկայա-ավագը՝ կրտսեր Սեդային» չափազանց հետաքրքրական հուշագիրը…
Արծվի Բախչինյան
SEDA PUMPYANSKAYA
In the history of Russian documentary cinema, Seda Pumpyanskaya, an Armenian director, occupies a modest place, although her creative biography includes more than fifty films.
Seda (Semiramida) Pumpyanskaya was born on November 30, 1916, in Baku, in the family of Nikolay Badishtov (Badishtyants) and Yekaterina Melik-Shahnazaryan. She was two when, avoiding the Armenian massacre in Baku, the family left for Grozny, where they lived until 1932. Returning to Baku with her parents, from 1933 she worked as an editor’s assistant in a local film studio. It was here that Seda met her future husband, cameraman Boris Pumpyansky (1906-1944). The Pumpyansky couple then worked in Tbilisi and Alma-Ata film studios. In 1940, their only son Alexander (later
a journalist-internationalist) was born. In 1941, Dziga Vertov was evacuated to Alma-Ata with his wife, and the Pumpyansky couple were their closest friends.
During the Second World War, Boris Pumpiansky was killed while filming in Ukraine, near the city of Uzhgorod. After the war, Seda moved to Moscow with her son and since 1945 she worked in the Central Studio of Documentary Films as an editor’s assistant, editor and director. Her films include: “Always Together” (1964), “In the Years of Hardship” (1966), “Union of Equal Rights” (1969), “The Thinker and the Revolutionary” (1971),
“Family Tree of Heroism” (1978, co-author), “The Most Precious” (1981, co-author), etc. In 1980, Seda Pumpyanskaya was awarded the Lenin Prize for the 6th “Battle of Stalingrad” and 7th “Stalingrad Persevered” films of the 20-part Soviet-American epic “The Great Patriotic War” by Roman Carmen and Burt Lancaster. This documentary blockbuster was successfully shown in many countries, and Seda Pumpyanskaya is best known for her work on these films. By the way, the screenwriter of the 18th installment of the epic, “Battle for Berlin”, was her son, Alexander Pumpyansky. In 1992, she shot her last film “The Woman of Steel and Tears” dedicated to Arsha Ovanesova. That film became a tribute and farewell to her compatriot and friend, a journey to her past, childhood memories.
The Armenian documentarian died on September 22, 2014, two months before her 98th birthday. She is buried in the Armenian cemetery in Moscow, next to the grave of her husband who died 70 years ago. Incidentally, the director’s only granddaughter, a journalist and president of the “Skolkovo” Foundation, who once held an important leadership position in the Council of Europe, also bears the name Seda Pumpyanskaya.
In 2015, she published her grandmother’s book “Seda: a happy life. Seda Pumpyanskaya to Seda Jr.,” an extremely interesting memoir…
Artsvi Bakhchinyan